مبانی آواشناختی وزن شعر فارسی

چکیده الف) موضوع و طرح مسئله (اهمیت موضوع و هدف): مجموعه قواعد ساخت وزن شعر، دانش عروض را تشکیل می دهد. این مجموعه با آنکه از ساخت آوایی و زبانی شعر شاعران استخراج گردیده، اما با پیشرفت علم زبان شناسی نیز کمتر از دیدگاه زبان-شناسی مورد بررسی قرار گرفته است. به همین دلیل این پژوهش با موضوع "مبانی آواشناختی تعیین وزن شعر" تا مرحله اختیارات وزنی به این ویژگی های زبانی پرداخته است. این پژوهش به ضرورت تأثیر گذاری بر آموزش عروض صورت گرفته است و هدفش، ارائه توضیحات علمی برای قواعدی است که منابع جدید عروضی برای تعیین وزن شعر فارسی مطرح کرده اند. ب) مبانی نظری شامل مرور مختصری از منابع، چارچوب نظری و پرسش ها و فرضیه ها: ناتل خانلری (1345) با کتاب "وزن شعر فارسی"، نجفی (1352؛ 1359؛1381؛ 1386الف)، وحیدیان کامیار (1386)، طبیب زاده (1377الف؛ 1377ب؛ 1382الف؛ 1382ب؛ 1383ب؛ 1386)، الول ساتن (1976) و فین تیسن (1978؛ 1982) از جمله پژوهشگران در این زمینه به شمار می آیند. در این پژوهش بحث شعر کمّی فارسی در قالب واج شناسی مورایی مطرح گردیده است. مورا یا واحد زمانمند نوعی دیرش یا کشش زمانی را در تولید اجزاء هجا نشان می دهد. اصول واج شناسی مورایی که برای بازنمایی وزن در سطح هجا کاربرد دارد، عبارتست از: 1- آغازه هجا فاقد موراست. 2- واکه های کوتاه یک مورا و واکه های بلند دو مورا می گیرند. 3- همخوان ها پس از واکه کوتاه، هر کدام یک مورا می گیرند. 4- خوشه های همخوانی پس از واکه بلند یک مورا می گیرند. 5- همخوان های مشدد یک مورا می گیرند. سوال های این پژوهش عبارتست از: 1- چرا قواعد تعیین وزن شعر در عروض جدید مطرح گردیده است؟ 2- چگونه می توان مشکلات خط عروضی را برطرف کرد؟ 3- چگونه می توان اشعار عروضی را تقطیع هجایی کرد؟ 4- استثنائات عروض در کدام ویژگی های زبان ریشه دارند؟ 5- عامل پیدایش ضرورت های شعری چیست؟ فرضیه های این پژوهش عبارتست از: 1- خواندن شعر بر اساس ویژگی های آوایی فارسی معیار باعث گردیده تا قواعد تعیین وزن شعر در عروض جدید مطرح گردد. 2- استفاده از آوانویسی به جای خط عروضی می تواند مشکلات این خط را برطرف کند. 3- تقطیع هجایی اشعار عروضی را می توان بر مبنای محتوای مورایی هجاها انجام داد. 4- استثنائات عروض ریشه در ویژگی های آوایی و واجی زبان دارد. 5- عامل پیدایش ضرورت های شعری تحولات تاریخی و امکانات زبان است. پ) روش تحقیق شامل تعریف مفاهیم، روش تحقیق، جامعه مورد تحقیق، نمونه گیری و روش های نمونه گیری، ابزار اندازه گیری، نحوه اجرای آن، شیوه گردآوری و تجزیه و تحلیل داده ها: اطلاعات و داده ها این تحقیق که به روش توصیفی و تجربی انجام گرفته به شیوه کتابخانه ای و میدانی (آزمایشگاهی) گردآوری شده است. در این تحقیق ابتدا قواعد تعیین وزن شعر فارسی را نام برده، سپس برای آن ها از علم زبان شناسی توصیفات کتابخانه ای ارائه شده است تا دلیل قاعده شدن آن ها مشخص گردد. علاوه بر آن، در هر قسمت که نیاز به بررسی آزمایشگاهی احساس گردیده است از 20 بیت مولوی، سعدی و حافظ که توسط یک گویشور مرد 48 ساله متبحر در خواندن اشعار عروضی در آزمایشگاه آواشناسی خوانده شده و بر روی رایانه ضبط گردیده، هجاهای مناسب انتخاب و دیرش آن با استفاده از نرم افزار تحلیل صوت praat اندازه گیری و تجزیه و تحلیل گردیده است. ت) یافته های تحقیق: نتیجه بخش اول این پژوهش حاکی از آن است که قواعد تعیین وزن شعر، در عروض جدید مطرح گردیده است تا بعد از اعمال آن بر خواندن شعر (که امروزه بر اساس ویژگی-های آوایی و نوایی فارسی معیار انجام می گیرد)، وزن صحیح آن را مشخص کند. همچنین در این پژوهش ضمن برشمردن برتری استفاده از خط آوانگار و آموزش آن جهت استفاده در عروض، خط آوانگار به جای خط عروضی پیشنهاد گردیده است. بخش دوم این تحقیق مزیت های استفاده از واج شناسی مورایی را برای تعیین وزن شعر فارسی عنوان کرده است. سپس ضمن تطبیق محتوای مورایی و امتداد عروضی هجاها، پیشنهاد گردیده است که کمیت هجا به جای شمارش امتداد عروضی بر اساس محتوای مورایی آن مشخص گردد. بخش سوم این پژوهش استثنائات و ضرورت های شعری را در دو دسته تغییر کمیت هجا و تغییر کمیت واکه مورد بررسی قرار داده و نتایج زیر را به دست آورده است: 1- تغییر کمیت هجا: الف) ضرورت شعری درج همزه. ب) استثنای شعری بلند محسوب کردن هجای کشیده پایان مصراع. 2- تغییر کمیت واکه: 2-1 تغییر کمیت واکه های کوتاه: الف) استثناء بلند تلفظ کردن واکه های کوتاه پایان کلمه در جایگاه پایان مصراع. ب) ضرورت شعری بلند تلفظ کردن واکه های کوتاه (واکه های کوتاه پایان کلمه، تکواژهای عطف [o] و اضافه [e]) و 2-2 تغییر کمیت واکه های بلند: الف) استثناء زبانی کوتاه بودن واکه های بلند قبل از /n/ در یک هجا. ب) استثناء زبانی کوتاه بودن واکه بلند [i] پیش از [j] در میان کلمه. ج) ضرورت شعری کوتاه تلفظ کردن واکه های بلند [i] و [u] پایان کلمه پیش از واکه دیگر. نتیجه گیری و پیشنهادها: نتایج این پژوهش حاکی از آن است که تحولات تاریخی و امکانات زبان از نظر آوایی و واجی آغاز و پایان کلمات را تحت تأثیر قرار داده و با افزایش و کاهش دادن کمیت واکه و هجا باعث پیدایش ضرورت های شعری گردیده است. همچنین ویژگی های آوایی و واجی زبان فارسی باعث گردیده تا استثنائات در عروض پدید آید. بر همین اساس پیشنهاد گردید که اختیارات شاعری و ارکان تقطیع نیز از دیدگاه زبان شناسی بررسی گردد.